Een bekende schrijver uit Smilde? Ja, die bestaat. Dichter en schrijver Jacob Israël de Haan is op 31 december 1881 te Smilde geboren. Hij groeit op in een groot joods orthodox gezin. Zijn vader is chazan, een voorzanger in de synagoge. Ze wonen op de Tramweg.
Ik doe deze ontdekking als ik bij mijn moeder in de lokale krant lees dat er in Smilde achter de Koepelkerk een monument voor deze schrijver zal worden geplaatst.
Homo-erotische relatie
Jacob Israël de Haan is vooral bekend van zijn roman ‘Pijpelijntjes’ (1904) waarin hij onverbloemd een homo-erotische relatie beschrijft. Ik heb het boek gelezen. De herdruk uit 1974 van de oorspronkelijke uitgave, in een gemoderniseerde spelling.
Het boek van de jonge onderwijzer doet veel stof op waaien. Pijpelijntjes verwijst naar de Amsterdamse volksbuurt De Pijp. Daar wonen de twee studenten, Joop en Sam. Joop is de roepnaam van De Haan zelf en Sam die van de hem bekende arts-schrijver Arnold Aletrino, aan wie de roman is opgedragen. Aletrino heeft hiervoor toestemming gegeven, maar hij veronderstelt dat het om een ‘gewoon’ jongensboek gaat. Als hij zichzelf herkent in een van de personages, probeert hij verspreiding van het boek te voorkomen door elk exemplaar dat hij kan vinden te kopen en te verbranden. De eerste druk van ‘Pijpelijntjes’ is nu dan ook erg zeldzaam.
Problemen
De Haan tekent protest aan en laat het boek een half jaar later opnieuw uitgeven, zonder opdracht aan Sam en met andere namen. De schrijver verkeert dan al in de problemen. Hij is op staande voet ontslagen als onderwijzer en ook zijn medewerking aan de jeugdrubriek in het socialistische blad ‘Het Volk’ is meteen stopgezet.
De reactie van Aletrino is enigszins opmerkelijk. De Haan kent hem als psychiater met liberale ideeën. Aletrino stelt dat homoseksualiteit geen gevolg is van onzedelijkheid of degeneratie, maar een aangeboren variëteit, die gelijkwaardig is aan heteroseksualiteit. Maar omdat de psychiater voor zijn maatschappelijke positie vreest, is hij zo fel gekant tegen de publicatie.
Twee opvattingen
De twee opvattingen over homoseksualiteit staan in het boek ook naast elkaar. Is homoseksualiteit aangeboren of aangeleerd? Dat is aan het begin van de twintigste eeuw de discussie. Joop vertolkt hier een opvatting die tegenwoordig vrij algemeen aanvaard is: hij ervaart zijn homoseksuele gevoelens als iets waar hij niets aan kan doen, als aangeboren dus. Sam beschouwt zichzelf niet als ‘anders dan anderen’. Hij wil later gaan trouwen, en ziet zijn relatie met Joop meer als een omstandigheid – hij lijkt zichzelf niet te zien als (geboren) homo. Aan het eind van het boek krijgt hij inderdaad een verloofde en komt er een einde aan zijn relatie met Joop.
Emancipatoir boek
In mijn ogen is ‘Pijpelijntjes’ een emancipatoir boek en van grote betekenis voor de homogemeenschap. Hij is de eerste in ons land die het aandurft om over een homorelatie te schrijven. Terecht is zijn dichtregel ‘Naar vriendschap zulk een mateloos verlangen’ terug te vinden op het Homomonument in Amsterdam.
Aangetrokken door het zionisme vertrekt De Haan in 1919 naar Palestina, waar hij vijf jaar later met drie pistoolschoten om het leven wordt gebracht op de trappen van een ziekenhuis in Jeruzalem, als hij terugkomt van het avondgebed in de synagoge.
Dat is gisteren precies honderd jaar geleden gebeurd.
Wil je meer weten over het leven en werk van deze schrijver, lees dan de biografie die Jan Fontijn over deze bijzondere man heeft geschreven: ‘Onrust. Het leven van Jacob Israël de Haan’.