Echte mannen bestaan die? Wat betekent het om een man te zijn? Zijn mannen van nature gewelddadig? Is geweld ingebakken in de man of is het cultureel bepaald? En welk effect hebben stereotypen over mannelijkheid op een samenleving?
Het idee van hypermasculiniteit waarin een man sterk, agressief en dominant moet zijn, bestaat al eeuwenlang. Een man die koste wat kost moet krijgen wat hij wil en bereid is om daarvoor te moorden of te sterven – letterlijk en figuurlijk, afhankelijk van de context. Het is onderdeel van een systeem dat een universele oplossing biedt voor elk probleem: een hiërarchische verdeling van macht en controle. Zonder deze rangorde zijn we niet veilig, predikt dit systeem.
Het dominante beeld van mannelijkheid wordt in veel speelfilms en narratieve documentaires bepaald door de zogeheten ‘hero’s journey’. Een held is pas een held als hij avonturen aangaat, obstakels overwint en gelouterd uit de strijd komt. De retoriek van het heldenverhaal maakt vaak gebruik van oorlogsjargon.
Er is geen beeld dat zo met mannelijkheid verbonden is als dat van oorlog. Dus toen Rusland begin dit jaar Oekraïne binnenviel, marcheerden de stereotypen weer over alle schermen of het nu in de vorm van propagandafilmpjes op staatstelevisiezenders of TikTok was, in nieuwsbeelden, of de eerste documentaires en speelfilms die uit deze oorlog zijn voortgekomen. Tegelijkertijd leven we in een tijd waarin door emancipatie en feminisme en de toegenomen aandacht voor genderongelijkheid en machtsmisbruik dat traditionele beeld van mannelijkheid steeds meer betwist wordt. We weten nu dat het is aangeleerd. Een sociaal construct. Maar wel eentje waarop samenlevingen gebouwd zijn.
De afgelopen week is de 35ste editie van het Internationale Documentaire Festival Amsterdam (IDFA) van start gegaan. Je kan je tien dagen lang onderdompelen in een prachtig documentaire-aanbod. Een opmerkelijk onderdeel is het focusprogramma Around Masculinity waarin het idee van mannelijkheid onder de loep ligt in een twintigtal documentaires van klassiekers tot nieuwe producties.
Het is een schitterende aanleiding om het veelbekroonde The 3 Rooms of Melancholia (2004) nog eens te zien, waarin Pirjo Honkasalo toont hoe jonge Russische jongens worden klaargestoomd voor oorlog. https://youtu.be/IhUdkZMeaIg De link met de huidige situatie is makkelijk gelegd.
Of Crazy (1999), de documentaire van de onlangs overleden Heddy Honigmann waarin ze een indringend beeld van de traumatische ervaringen van VN-veteranen geeft. Tijdens haar interviews weet ze door het geharde pantser van de militairen heen te breken met behulp van muziek. Zo krijgt ze de mannen en vrouwen aan de praat over dingen waarover meestal gezwegen wordt. https://youtu.be/IhUdkZMeaIg
De documentaires zijn een startpunt om dieper over mannelijkheid na te denken. Een pasklaar antwoord is er niet. Wat opvalt is dat de meeste documentaires gemaakt door mannen met verwondering of ontzag kijken naar het traditionele manbeeld. De films gemaakt door vrouwen zoeken juist naarstig naar de mens achter dat geïdealiseerde beeld van masculiniteit. #idfa #mannelijkheid