Stoppen op je hoogtepunt of stoppen als de rek eruit is. Afgelopen vrijdagavond kwam er een bewogen einde aan vijftien jaar De Wereld Draait Door. Tot zover. Een ander afscheid dan iedereen in gedachte had. De laatste weken zat Matthijs van Nieuwkerk zonder publiek in de studio en de gasten op gepaste afstand van elkaar. Het format paste zich aan deze veranderde tijd aan. Plotseling werkloze artiesten gaven een klein optreden op het podium van de gedeelde smart.
Er gingen petities rond dat Matthijs moest blijven, zo’n ankerpunt in onze televisiegeschiedenis mocht er niet op deze wijze tussenuit piepen. Juist nu we het programma zo hard nodig hebben, want het is een steun en symbool van hoop geworden waar we nu niet zonder kunnen. In samenwerking met cabaretier Paul Haenen werd in de nachtelijk uren – de tijd waarop DWDD herhaald zou worden – Troost-TV uitgezonden. Vrolijke en troostrijke programma’s uit de oude doos die men nog eens graag terug wilde zien, zoals Love Letters, Spel zonder grenzen, Jiskefet, RUR of Van Kooten en de Bie.
Naar de televisie kijken kan van weinig of geen betekenis zijn, maar ook van grote waarde. Het medium heeft verschillende functies. Allereerst het vervullen van de behoefte aan informatie en het interpreteren van informatie. Moderne samenlevingen bestaan met behulp van informatie; ze overleven alleen als hun burgers goed geïnformeerd zijn. De interpretatie van de enorme hoeveelheid informatie kan misverstanden en paniek bij het publiek voorkomen. Televisie houdt de mensen op de hoogte en brengt de wereld voor hen in beeld: de wonderen van de zee, de landing op de maan, de erbarmelijke omstandigheden in vluchtelingenkampen, het wordt hen allemaal thuisbezorgd.
Een tweede functie is amusement. Vaak moeilijk van informeren te onderscheiden. Veel informatie bevat amusementswaarde en veel amusement informeert of draagt bij tot het waardensysteem van het individu. Amusement kan de horizon van de kijker verbreden, maar heeft als belangrijkste functie dat het mensen de gelegenheid biedt tijdelijk te ontsnappen aan hun spanningsvolle bestaan. Historisch gezien heeft iedere samenleving bepaalde ontvluchtingsmogelijkheden nodig voor haar burgers, variërend van orgiën en dramatische rituelen tot alcohol en drugs. Het medium tv is daarbij vergeleken onschuldig vertier, een ontsnapping die goedkoop is, onmiddellijk werkt en sociaal volledig geaccepteerd is. Het stelt mensen in staat te lachen, ergernis te koesteren, woedend te worden, de tijd te doden of een traan weg te pinken.
Socialisatie wordt gezien als derde taak. De tv laat vaak, zonder dat programmamakers zich daarvan bewust zijn, zien hoe men zich hoort te gedragen, wat goed is en wat slecht, wat ‘in’ is en wat ‘uit’. Dit socialisatieproces kan bijdragen tot de eenwording van de samenleving: zij geeft een beeld van hoe ‘men’ denkt, oordeelt, handelt en optreedt.
Een andere functie, verband houdend met socialisatie, is opleiding. In de mediawet is dit element ook opgenomen en onder andere documentaires en achtergrondprogramma’s vallen onder deze educatieve taak.
De laatste functie die ik in dit rijtje wil noemen, is het bewaken van de samenhang in de samenleving. Televisie kan een bijdrage leveren tot een verantwoordelijke maatschappij. Om deze functie waar te maken, moet de tv aanhoudend aandacht besteden aan de noden en misstanden in de samenleving. Televisie heeft als zodanig een waakhondfunctie doordat het wantoestanden aan de kaak stelt en zo probeert een sociale verandering op gang te brengen.
Op papier klinkt dat natuurlijk erg mooi en misschien een beetje hoogdravend, het heeft alles te maken met hoe groot je het belang van televisie inschat en welk mensbeeld je hebt. Voor veel mensen – zeker nu en vooral voor ouderen – is de televisie het verbindingsnetwerk met de samenleving. Tv is een belangrijke psychologische compensatie voor de gevoelens van frustratie, vervreemding en eenzaamheid of het gebukt gaan onder ziekte, baanloosheid en andere soortgelijke problemen. Televisie is het altijd beschikbare gezelschap. Mensen beleven haar als een vriendelijke gast, sympathiek, interessant en altijd stof tot gesprek biedend. Televisie geeft mensen het gevoel ergens bij te horen. Het grijpt ons aan wanneer we beelden van de neergehaalde MH17 zien of een aardbeving in Groningen. We beleven een immens gevoel van betrokkenheid wanneer het Nederlands elftal het EK wint. Televisie stelt ons in staat mee te leven. In goede en kwade dagen. Met vreugde en leed.
Ten slotte komen we bij de troostfunctie van het medium. Theoloog en oud-directeur IKON, Wim Koole heeft er een geweldig proefschrift over geschreven en hij was een bron van informatie bij
mijn eindscriptie theologie waarin ik de mogelijkheden van televisie onderzocht voor godsdienstige communicatie.
De vraag naar troost leeft op. Of je het nu religieus wilt invullen of ziet als een open speurtocht naar antwoorden op de dilemma’s van onze tijd. Er is geen algemene definitie voor troosten, maar we weten allemaal wat we ermee bedoelen en bovendien, troost is voor iedereen weer iets anders. Waar de een een arm om zich heen nodig heeft, heeft de ander meer aan woorden en weer iemand anders heeft iemand alleen in de omgeving nodig. Als je troost kunt bieden, wil dat niet zeggen dat het oplossingen zijn. Daar zit men over het algemeen ook niet op te wachten, temeer omdat die er meestal niet zijn en alles wat je aan oplossing bedenkt, is niet waar de persoon op zit te wachten.
‘Troost’ definieert Koole als ‘het leren leven met het onvermijdelijke’. In eerste instantie zoeken mensen troost bij vrienden en familie. Maar volgens Koole heeft televisie een paar extra dimensies. Televisie heeft de kracht individuele mensen bij een gemeenschappelijk gevoeld leed te betrekken. Een voorbeeld daarvan is de nationale rouw rond de MH17-ramp. Ik weet zeker dat de beelden van de vliegtuigen die de kisten van de slachtoffers terugbrachten en de stoet van lijkwagens door het land veel mensen tot troost zijn geweest. Door de televisie kon men het meemaken, het is een medium dat de samenleving bindt. Dat moment blijft je bij, ondanks het feit dat het leven doorgaat.
Als je de afgelopen maand naar de tv keek, journaal of talkshows, dan werd je daarvan niet vrolijk, maar wat dichter Gerrit Komrij ooit de ’treurbuis’ noemde, zou wel eens voor miljoenen een ’troostbuis’ kunnen zijn. Het kan ons leren omgaan met het onvermijdelijke waar we geen macht over hebben. De beeldbuis is het altijd beschikbare gezelschap dat met programma’s over menselijke ervaringen erkenning en herkenning aanbiedt. Erkenning omdat ik in gesprekken met medemensen elementen van mijn eigen zorgen terugzie. Herkenning omdat ik tot mijn geruststelling kan vaststellen: ik ben niet de enige die daarmee zit. Eventueel: met hem of haar vergeleken heb ik niets te klagen. Mensen hebben behoefte in de donkere coronatijden een hoopvol en positief geluid te horen. Welnu: de NPO gaat door met Troost-TV, en niet alleen in de nachtelijke uren maar juist op primetime op NPO3. Dat past in het voornemen om op alle fronten de komende weken meer troost te bieden. Zo worden ook oude series als Zeg ‘ns Aaa binnenkort herhaald.